Tuttina sche ivettas en il müesli, apricosas setgentadas sco snack u figs en pastizarias da Nadal – fritgs setgentads tutgan gia dapi tschients d'onns tar nossa cuschina. Vi da paira setgentada na pensan ins però betg gist sco emprim. Pli baud era quai auter: paira setgentada era ina vivonda impurtanta. Per exempel a Mastrils, nua ch'ins setgentava decennis a la lunga paira en stil grond. Quest mastergn è quasi svanì. Il schurnal regiunal da SRF ha fatg ina visita ad in pèr che fa vinavant.
En stalla da Judith ed Albert Nigg ston ins ir giu d'ina stgala stipa per vegnir tar la paira setgentada. Sch'ins guarda or da fanestra vesa ins giu en la val il prà umid dal Rain, ins vesa Landquart e davos ils grips stips avant la Chlus cumenza las emprimas spundas dal Partenz.
Pli baud 40 oz anc dus
Dus furns da setgentar datti en stalla. Quai èn ils davos dus da quels furns a Mastrils. Anc avant in pèr decennis devi radund 40 dad els en vischnanca. Albert Nigg raquinta che en ils onns 50 e 60, cura ch'ins turnava a chasa da la staziun, ins veseva gia da lunsch fim che s'auzava – il fim dals furns da setgentar.
Mastrils – il hotspot
Per gronda part setgentavan quellas e quels da Mastrils paira. Pertge che gist Mastrils è daventà il hotspot da paira tosta na sa er Albert Nigg betg. Per la glieud saja quai en mintga cas stà ina lavur impurtanta. El declera che quai era simplamain in gudogn supplementar. Sco en la Val dal Rain las surcusida textilias. A Mastrils era quai la pussaivladad d'avair in gudogn supplementar per tegnair las famiglias finanzialmain sur l'aua.
Radund 200 pairers devi da quel temp a Mastrils. Ed er da las vischnancas enturn purtava la glieud tonnas d'ulteriura paira. Albert Nigg declera che la glieud vegniva dal circul tschintg vitgs, dal Signuradi e dal Partenz.
Cun chavals vegniva la paira furnida e la glieud la setgentava qua a Mastrils.
Paira tosta en la medischina
Per la glieud da Mastrils era la paira tosta damai ina pussaivladad per gudagnar in pau dapli. E per blera autra glieud era quai l'unica pussaivladad da mangiar fritgs fin la primavaira. Setgentar era ina da las paucas pussaivladads per conservar vivondas. Ed er per la medischina duvrav'ins paira setgentada per pazientas e pazients cun malsaunas valurs dal sang, raquinta Albert Nigg.
El declera che la glieud fascheva curas cun paira setgentadas. La cura era uschia: ins metteva la paira setgentada en vin, l'emprim di prendevan ins in pair, il segund di dus e quai s'augmentava fin ad ina tscherta quantitad. Lura turnav'ins puspè enavos fin ad in. E suenter, sch'ins dastga crair al vischin, eran las valurs dal sang puspè perfetgas.
La paira na perduna nagut
Albert Nigg sa regorda anc, co che ses tat e sia tatta setgentavan paira. Bler pli tard ha el decidì da restaurar ils dus furns ed als duvrar. In pèr 100 kilos paira tosta produceschan Judith ed Albert Nigg mintg'atun. Simpel n'è quai betg. Mintga paira dovra per exempel exact la dretga temperatura en il furn. Judith Nigg declera che la temperatura na dastga betg esser memia auta e betg memia bassa. La paira na perduna nagut.
Pliras giadas prenda Judith Nigg la paira or dal furn, guarda tgeninas che èn forsa gia bunas e metta las autras puspè per in pèr uras enavos en il furn. I dovra in bun egl ed in bun sentiment per il fritg. Ella declera che quai è creschì cun il temp e cun l'experientscha. Perquai che la paira duess a la fin avair mo anc 25% da l'aua, uschia è ella propi resistenta cunter miffa e tut quai che pudess capitar.
Quietezza totala
Ma er per ella è quai anc adina ina sfida. Ella declera che la glieud che gida a ramassar la paira di mintgatant ch'ella vul far cumpagnia. Lura di ella che quai saja gentil, ma ch'ella dovria simplamain quietezza. Per part na possia ella gnanc supportar ch'il radio va. Per part giaja quai, per part betg. Simplamain per pudair sa concentrar propi sin il product.
Ditg han Judith ed Albert Nigg setgentà paira sco hobi, sper il mintgadi da lavur èn els vegnids da lur domicil Bogn Ragaz a Mastrils. Ussa, dapi ch'els èn en pensiun han els dapli temp per quai.
Sort tut speziala
E setgentà en ils dus furnels a Mastrils vegn dal reminent ina sort da paira tut speziala. La Lenggela d'atun. Ina sort ch'i dat mo a Mastrils. Albert Nigg declera che tenor l'analisa moleculara da Pro Specie Rara è quai in unicat e la Lenggela d'atun u tardiva è simplamain ina sort da paira per setgentar particulara. Ins na la po mangiar ni verda, vul dir frestga, u la conservar. Ins po mo setgentar ella.
E cura ch'ella è lura setgentada chatta la Lenggela d'atun er ses cumpraders. Privats che las mangian simplamain uschia, ma er furnarias che fan paun cun paira, han gugent la paira da Mastrils.