I capita savens e provochescha gist uschè savens discussiuns e cuntradicziuns: tranter quels che pretendan che il luf chatschia mo quai ch'el maglia e quels che pretendan il cuntrari. Nus discurrin dal fenomen dal mazzament excessiv da preda, en la biologia era enconuschent sco «surplus killing». Simplifitgà: mazzar dapli preda che quai ch'i fiss necessari per mangiar.
En la natira è quest cumportament da chatscha cumplexs vegnì observà tar bleras spezias d'animals da rapina, da felins – inclusiv giats da chasa – sur urs, il temì tais dal mel ed animals da mar sco orcas fin ad animals cun alas sco corvs ed er insects sco libellas u schizunt zooplancton. E natiralmain n'ha er betg pudì mancar ils chanids: vulps, cojots, chauns e lur ancessurs, ils lufs. Ma tranter quels che pratitgeschan questa strategia è er il mammal il pli cumplexs ed il pli sviluppà: l'uman. Per savair dapli ha RSI consultà il biolog ed etolog tessinais Federico Tettamanti.
Ans po declerar curtamain tge che predaziun excessiva è e tgeninas spezias en la natira che èn pertutgadas da quai?
«Ins sto cumenzar cun il concept da la predaziun che etologs dividan en quatter puncts: tschertgar, persequitar, mazzar e magliar. Sche quests quatter criteris èn ademplids, è er il predatur cuntent, sumegliaint sco tar chatschaders umans. Predaziun excessiva u «surplus killing» capita percunter, sche in da quests pass n'è betg stà satisfatschent per il predatur, principalmain sche la tschertga e la cupidada èn stadas memia simplas. Quai maina che il predatur cuntinuescha cun mazzar per cumpenssar questa mancanza. En la natira capita quai savens, sche la densitad da la preda è fitg auta. Quai pertutga differentas bes-chas da rapina, da lufs sur urs fin tar tscherts insects. In exempel bain examinà èn urs en l'America dal Nord: Sche els chatscha salmuns a l'entschatta da l'enviern, prenda in singul urs fitg blers, era pervi da l'abundanza da la preda. Suenter la tschiffa, maglia el mo la part la pli richa da calorias dals salmuns, e quest cumportament serva per accumular calorias per il sien d'enviern. Era autras spezias fan quai per far reservas, nua che en quest cas las cundiziuns da l'ambient – sco l'enviern che s'avischina – pon natiralmain influenzar il cumportament.»
Tge consequenzas ecologicas ha questa strategia da predatur?
«La consequenza principala pertutga natiralmain la preda. Sche la densitad da la preda crescha, po il predatur cumenzar a chatschar bler dapli, quai che po potentialmain manar perfin ad in regress cumplet d'ina spezia da preda. Dentant n'ha in predatur normalmain betg mo ina preda, uschia ch'el po midar ad autras spezias.»
Datti ultra da las reservas u da l'abundanza da la preda anc autras teorias u explicaziuns per quest cumportament?
«Ultra da la gronda disponibilitad da preda e las cundiziuns da l'ambient che restan ils motivs principals, datti intginas teorias che inditgeschan che predaturs 'giodan' la chatscha, sumeglianta als chatschaders umans, e chattian uschia satisfacziun en l'act da mazzar. Quests aspects èn difficils da constatar: En l'America dal Nord per exempel hai dà intginas studis che han mussà ch'ina populaziun da lufs ha chatschà lur preda uschè intensivamain fin ch'ella è svanida cumplettamain, quai che ha manà a dischequilibris biologics. Per cunter ha la savens citada studia en il Parc Naziunal Yellowstone mussà il cuntrari, nua che ils lufs han diminuì tras lur chatscha la pressiun dals animals cun ungla sin la vegetaziun ed uschia puspè equilibrà l'ecosistem. Finalmain datti er l'ipotesa ch'els fan quai per educar ils giuvens, ma quai ha dapli da far cun l'instrucziun dal process da chatscha che cun la predaziun excessiva sco tala.»
Quant frequent è quest cumportament en las populaziuns da lufs en la regiun?
«Il luf è propi enconuschent per questas chavas da preda excessivas, surtut tar animals domestics sco nursas, e nossa regiun na fa nagina excepziun. Quai capita perquai che nursas, spezialmain sche ellas èn serradas en seivs, na pon betg fugir e na sa cumportan betg sco preda natirala. En tals cas po il luf cuntinuar a mazzar uschè ditg ch'i dat moviment en la scossa.»
Datti ina differenza en il cumportament da rapina dal luf tranter nursas e chavras en cas d'attatgas?
«Gea, las attatgas pli grondas cun dapli morts capitan gist tar las nursas. Las chavras han ina tendenza plitost 'selvadia' che las motivescha da fugir, uschia che il luf tschiffia main dad ellas. Tar las nursas moran plinavant savens bleras sin la fugia, crudond u sa smatgond ina l'autra, gist pervia da lur cumportament e lur tendenza da star ensemen. En quest senn n'è la chatscha betg finida per il luf uschè ditg ch'i dat moviment, gist pervia da quai che nus avain ditg davart las fasas da la chatscha da rapina. En la natira è quest cumportament cleramain pli rar e succeda sur pli lungs spazis da temp, er perquai che ils animals da preda fugian en in'autra moda e sa cumportan differentamain, ed il luf sa concentrescha sin in singul animal da preda, normalmain il pli flaivel.»
Influenzescha la structura sociala dals lufs la chatscha da rapina excessiva?
«A l'entschatta èn questas chatschas da rapina excessivas vegnidas fatgas tar nus principalmain da singuls lufs vagants, ma quai era probablamain pervia da la protecziun pauc effectiva e la levezza cun la quala quests animals pudevan far lur massacras. Ma lura è vegnì observà che er truppas fan quai. En realitad pon truppas esser schizunt pli effectivas, perquai ch'ellas attatgan ensemen, e questa 'spezialisaziun' po vegnir transmessa a las generaziuns suandantas. Persunalmain crai jau er che quest cumportament producescha in rinforzament positiv tar ils predaturs che resulta dal mazzar bleras prajas, quai che als vegn a motivar da repeter il cumportament.»
Tge èn las meglras strategias per proteger e mitigiar ina predaziun excessiva?
«Ils chauns da protecziun da muntaneras èn – malgrà ch'els n'èn betg adina simpels da manar, vesair ils conflicts cun il turissem da viandar – la meglra soluziun per evitar ina predaziun excessiva. Els pon interrumper l'attatga dal luf e al chatschar davent, uschia che las perditas vegnan limitadas. Saivs electricas percunter èn utilas per impedir il prim contact, ma sche il luf reussescha da penetrar, po la situaziun mo sa pegiurar».
Co pensais Vus che la problematica dal luf en connex cun ina predaziun excessiva pudess sa sviluppar, er resguardond la midada dal clima e l'urbanisaziun da la regiun?
«Quai è ina dumonda cumplexa. Il dumber dals lufs crescha, er cun l'administraziun proactiva actuala en Svizra che duess teoreticamain als tegnair davent dals umans. Er l'ibridisaziun cun chauns è in problem creschent, surtut en l'Italia. La clav vegn perquai ad esser da chattar in equiliber tranter ina protecziun effectiva da las muntaneras ed in'administraziun persistenta da la populaziun da lufs. Las mesiras da protecziun ston daventar adina pli sofisticadas, ma ston er esser economicamain supportablas per ils purs».