Suenter 25 onns e 10 votaziuns han ils umens grischuns decidì ils 21 da zercladur 1925 da tuttina puspè abolir il scumond da charrar cun l'auto sin las vias grischunas. Quai cunzunt suenter ch'els han vis durant e suenter l'Emprima Guerra mundiala ch'ils automobils han er avantatgs per la populaziun grischuna. Saja quai en cass urgents, sch'ins dovra agid dal medi per exempel u era sco med da transportar rauba e persunas pli svelt e cumadaivel.
Scumandà aveva la regenza grischuna ils automobils sin las vias grischunas ils 17 d'avust 1900 suenter ch'igl aveva adina puspè gì num ch'igl haja bunamain dà in accident cun in da quels automobils. E che be cun blera fortuna na saja betg capità insatge pli gravant. In privel per tuts e tuttas sin via sajan quels «svelts utschacs motorisads che fan be canera, tuffien e blera pulvra», pudevan ins adina puspè leger en las gasettas grischunas.
Il Gea dal suveran avant 100 onns ha gì ina fitg gronda influenza sin il Grischun, sin sia economia e la vita da tut quels e quellas che vivan en quest chantun muntagnard cun sias 150 valladas.
Senza auto in desert?
Avess il Grischun tegnia ferm al scumond da charrar per automobils, lura crai la cussegliera guvernativa Carmelia Maissen ch'il chantun fiss probablamain daventà quasi in desert. «Mundialmain pon ins constatar ch'il svilup general, da la societad e da l'economia è ils ultims 150 onns collià fitg cun la mobilitad e cuntanschibladad d'ina regiun», di la scheffa dal Departament d'infrastructura, energia e mobilitad. «E nus fissan simplamain ina rusna en quest svilup.» I saja perquai forsa er in zic illusoric da patratgar ch'i dess anc vitgs e citads abitadas en il Grischun senza l'automobil.
La dumonda è sch'i dess anc glieud che abitass qua. Ed jau vom da quai anora che plitost betg.
Uschia n'avess er il turissem betg pudì sa sviluppar uschia sco quai ch'el è sa sviluppà ils ultims 100 onns. «Co vegnissan lura ils giasts en quels lieus che n'han betg ina colliaziun cun il tren, damai che l'auto da posta fiss gea era scumandà», dat il schef dal departament da l'economia publica dal Grischun da ponderar. Per che l'economia possia sa sviluppar dovria ella ina logistica che funcziuna e senza l'automobil na fiss quella betg avant maun, crai Marcus Caduff.
Senza l'auto na crai jau betg che nus avessan ina ferma economia.
L'automobil haja gì ed haja anc adina fitg blers avantatgs per il Grischun e la glieud che vivia e lavuria qua, èn omadus cussegliers guvernativs persvas. Ensemen cun l'infrastructura ch'è vegnida erigida cun l'automobil saja el in grond agid per la vita da mintgadi da las abitantas ed abitants dal Grischun. Tuts sajan uschia fitg mobils e colliads in cun l'auter e cun il mund. «I dat uschia betg mo plazzas da lavur en il centers, nua ch'igl è simpel d'arrivar, mabain er en las regiuns», explitgescha Carmelia Maissen tranter auter.
«Economicamain èsi era cler che l'auto gida che noss giasts cuntanschan insumma nus», di era Marcus Caduff ed agiunta ch'era las interpresas en il Grischun sajan uschia cuntanschiblas ed ins vegnia da schliar l'entira logistica er en lieus pli perifers, era da transportar la rauba en e davent dal lieu. «Jau crai senza l'auto guardas nossa economia ora cumplainamain auter ed jau na crai era betg che nus avessan lura ina ferma economa», concluda il schef dal departament da l'economia publica dal Grischun.
Pitschen sguard en l'istorgia
-
Bild 1 von 8. Cun skis en l'Engiadina. Gia il 1929 vegn mess ils skis sin tetg da l'auto. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 2 von 8. Cursa internaziunala a San Murezzan. A la staziun da San Murezzan parcheschan ils autos che sa participeschan a la cursa internaziunala da las Alps il 1934. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 3 von 8. Cursa internaziunala a Mustér. L'equipa «Adler» da la Germania vi da controllar lur automobils a Mustér a la cursa internaziunala d'automobils il 1934. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 4 von 8. Cursa internaziunala a Mustér. Inqual da Mustér vegn a guardar quels vehichels da sport 1934. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 5 von 8. Cursa internaziunala a San Murezzan. L’interess è grond a l’arrivada da la segunda etappa a San Murezzan. Igl è il 1936 e la otgavla cursa alpina internaziunala. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 6 von 8. GR 3. L'autur John Knittel è vi da lavar ses automobil a chasa a Maiavilla. (senza data). Bildquelle: Keystone.
-
Bild 7 von 8. Cursa d'autos. Il pilot da cursa svizzer Willy Peter Daetwyler cun ses Alfa Romeo 412 a la cursa dal Malögia il 1949. Bildquelle: Keystone.
-
Bild 8 von 8. Scumond da charrar en il Grischnun (1900-1925). A Scuol Tarasp vegn l'onn 1909 in auto tratg cun la forza da chavals tras il vitg. Bildquelle: Archiv da stadi StAGR FN XII Nr. 11319a/A // nossaistorgia.
Dapi ch'il suveran grischun ha abolì ils 21 da zercladur 1925 il scumond da charrar cun l'automobil sin tut las vias, è il Grischun sa sviluppà ad in chantun plain traffic motorisà. Cun actualmain 126'000 autos da persunas immatriculads ed en tut 200'205 vehichels ha il Grischun era da magunar bler traffic da ses abitantas ed abitatns. Creschì è il dumber dals vehichels surtut ils onns 1960 fin 1980. Lura han registrà ils uffizis ina creschientscha da 5 fin 10% ad onn. Dapi il 1980 è la creschientscha lura pli pitschna cun 1-4%. «En congual cun la populaziun hai ozendi dapli autos en il Grischun che en il rest da la Svizra», di l'istoricher Simon Bundi ch'ha retschertgà ensemen cun ses team la motorisaziun en il Grischun ils ultims 100 onns.
Tge è il tipic auto grischun
«Pitschen, cumpact, nair e bunmartgà sto el esser.» Mintga persuna ha bain tschertgas preferientschas co ses auto duai esser. Tge ch'è il tipic auto da Grischunas e Grischuns n'è dentant betg cler. Uschia na datti betg ina statistica tge marcas d'auto che Grischunas e Grischuns han il pli gugent. Era betg tge tip u colur d'auto ch'els prefereschan cunzunt. La suletta statistica ch'è accessibla en quest connex da l'Uffizi per il traffic sin via è il tip da motor che Grischunas e Grischuns prefereschan. Actualmain domineschan autos cun benzin il martgà e las vias grischunas. Bun la mesadad dals autos da persunas sin las vias van cun benzin, radund in terz cun diesel, mintga dieschavel è in ibrid e mintga ventgavel in electro.
Vias, vias ed anc ina giada vias
Per pudair colliar il mund e tut las persunas che vivan en il pli grond chantun da la Svizra ina cun l’autra dovra quai era vias d’autos. La rait actuala dal Grischun cun sias 150 valladas è perquai plirs tschients kilometers lunga: ella cumpiglia 537 km da vias principalas, 822 km da vias d’access e cun las vias naziunalas N13, N28 (la via dal Partenz) ed N29 (Tusaun-Casti-Silvaplauna) vegnan anc ina giada 222 km vitiers. Tut en tut pon automobilistas ed automobilists uschia charrar cun lur automobils sin totalmain 1’571 km vias en il Grischun.
Vias frequentadas bain – per part memia bain
Betg adina è il traffic da transit la culpa. Tenor las dumbraziuns da l'Uffizi federal per vias ASTRA era il traffic da transit en il sid mo radund 40% dal traffic da Tschuncaisma quest onn: quai tar frequenzas maximalas. Prendì sur l'entir onn passan mintg'onn entuorn 50'000 l'autostrada A13 mintga di, radund 15'000 la via chantunala H13 a Cuira Vest e 12'000 la via chantunala H27 a Schlarigna Islas.
301,5 milliuns annuals per las vias grischunas
L'automobil chaschuna era custs per las vias segiras e segiradas. Mintg'onn quinta l'Uffizi da construcziun bassa dal Grischun cun custs da radund 269,1 milliuns francs per las vias chantunalas e 32,4 milliuns per las vias naziunalas. Cumprais qua èn era 30,2 milliuns per il servetsch d'enviern.
Or da l'archiv – perditgas raquintan