Ils emprims fastizs dal ballape da dunnas en Svizra èn da chattar a Genevra, nua che dunnas giuvnas da la classa superiura, entusiasmadas dal sport, han fundà il 1923 il club Les Sportives. Il 1927 hai dà ina squadra da mattatschas dal FC Young Fellows Zürich. Medemamain èn teams da dunnas sa participads tranter il 1939 ed il 1950 a turniers locals ad Adliswil. Silsuenter n’è documentada nagina activitad en il ballape da dunnas fin ils onns 1960.
Betg scumandà, però pregiuditgà
Cuntrari ad autras associaziuns naziunalas sco en l’Engalterra (1921-1971) u la Germania (1955-1970) n’ha l’Associaziun svizra da ballape (ASB) betg scumandà il ballape da dunnas. Ma era qua è quel vegnì retegnì sut il pretext che quest sport da squadra che dumonda grond engaschament corporal saja memia pauc feminin, nunestetic e medicinalmain nuschaivel per mattatschas e dunnas.
Entant ch’ils sports pratitgads en l’auta burgaisia ed aristocrazia sco il tennis, il golf u l’equitaziun eran gia accessibels a las dunnas la fin dal 19avel tschientaner, dat l’istorgia dal ballape adina puspè perditga da schicanas, malvulientscha ed exclusiun.
Er en cumparegliaziun cun sports sco scrimar, nudar, atletica leva u ir cun skis è il ballape cun sia connotaziun masculina s’avert cun retard, sumegliant sco las disciplinas rugby, hockey, bob u sigl cun skis. Las uniuns ed associaziuns exprimidamain virilas han, ensemen cun las medias e cun ina cultura da fans sur lung temp machistica, conservà l’image masculin dal ballape.
FC Goitschel: La 1, squadra da ballape da dunnas
L’entschatta dals onns 1960, grazia als midaments socials e sustegnì dals turniers da divertiment («Grümpelturniere») ordvart populars, è il ballape daventà in sport da massa. A Murgenthal han Monika e Silvia Stahel e Theres Rüsch fundà cun il FC Goitschel l’emprima squadra da ballape da dunnas en Svizra. L’ASB ha scolà las duas soras e lur cumpognas ad arbitras per ils gieus uffizials dals juniors.
La Vallesana Madeleine Boll ha obtegnì il 1965 sco emprima mattatscha ina licenza da gieu d’ina associaziun naziunala, quai ch’ha provocà in grond eco medial sin plaun internaziunal. Curt suenter ha l’ASB però puspè retratg la licenza, faschond valair che quai saja stà ina malencletga; de facto ha quai muntà in scumond dal ballape da dunnas.
Malgrà atgna liga anc adina dependentas
La fin dals onns 1960 èn reussids impurtants pass d’instituziunalisaziun. Il Damenfussball-Club (DFC) Zürich è stà l’emprim club ch’è vegnì fundà sco uniun tenor l’artitgel 60 dal Cudesch civil svizzer. Il 1969 èn clubs da la Svizra franzosa s’unids a l’Association romande de football féminin (ARFF) ed il 1970 è vegnida fundada a Berna la Liga svizra da ballape da dunnas (Schweizerische Damenfussball-Liga, SDFL) sco associaziun naziunala, a la quala han appartegnì a l’entschatta 18 clubs. Il 1973-1974 34, l’entschatta dals onns 1980 bundant 60 ed il 1993 tar sia schliaziun 186 squadras da creschidas cun en tut 3'659 giugadras licenziadas.
La SDFL è da l’entschatta ennà stada associada a l’ASB, ma betg integrada en las structuras da quella. Uschia ha l’ASB bain renconuschì il ballape da dunnas, ma a medem temp controllà quel. Daventar commembers da la SDFL dastgavan be clubs da dunnas ch’eran affiliads ad in club dad umens organisà en l’ASB; da vulair etablir clubs da ballape independents n’era oramai betg pli pussaivel.
La fundaziun da la SDFL aveva stgaffì las premissas per in manaschi da gieus regular. L’emprim campiunadi svizzer il 1970-1971 cun 18 teams ha gudagnà il DFC Aarau. La stagiun 1975-1976 han las ballapedistas giugà per l’emprima giada per la Cuppa svizra. Victur è daventà il DFC Sion.
Emprim campiunadi mundial – inuffizial
Medemamain il 1970 è ina selecziun da giugadras svizras sa participada a l’emprim campiunadi mundial inuffizial da ballape da dunnas a Salerno ed il 1972 ha la squadra naziunala giugà a Basilea cunter la Frantscha ses emprim gieu internaziunal uffizial. Il svilup dal ballape da dunnas è coincidì cun l’introducziun dal dretg da votar da las dunnas il 1971 e cun auters success en dumondas d’egualitad tranter dunna ed um sco l’artitgel constituziunal davart la promoziun da gimnastica e da sport ch’ha fixà l’obligatori dal sport da scola per mattatschs e mattatschas.
Sa preschentadas u vegnidas recepidas sco represchentantas dal moviment feministic èn las ballapedistas però strusch. Fin ils onns 1990 han las medias rapportà en pled e maletg da las giugadras per il pli en in tun sdegnus, sexistic, per part er omofob. Tranter il 1980 ed il 1988 han las Svizras gudagnà be sis da 38 gieus internaziunals, senza cuntanscher ils success da pli baud.
Boom dal ballape e disciplina olimpica
Ils onns 1990 han manà en tut il mund ad in boom dal ballape da dunnas ch’è daventà il 1996 ad Atlanta per l’emprima giada ina disciplina olimpica. En Svizra han la SDFL e l’ASB decidì il 1993 da schliar la Liga da ballape da dunnas e d’integrar quella dal tuttafatg en las associaziuns regiunalas da l’ASB; la denominaziun «club da ballape da dunnas» (Damenfussball-Club, DFC) per las squadras femininas han ins abandunà. A partir dal 1995 han las mattatschas ed ils mattatschs pudì giugar en mintga club da l’ASB en squadras maschadadas. La durada dal gieu e la grondezza da la balla han ina adattà als reglaments dal ballape dad umens.
Bain han intginas squadras da dunnas empruvà a medem temp da daventar pli independentas, ma pervi da difficultads finanzialas èn ellas savens s’associadas suenter curt temp a clubs dad umens professiunals. Il pli grond success sportiv ha gì il FFC Zürich Seebach ch’ha, cun trair a niz a moda sistematica las sinergias structuralas ed infrastructuralas dal club dad umens associà, dominà a partir dal 2009 il campiunadi svizzer sco FC Zürich Frauen. Il 2002 ha l’ASB stgaffì per l’emprima giada ina plazza salarisada per il ballape da dunnas, fin lura è tut l’engaschament a favur da quel vegnì fatg en uffizi d’onur. Il 2004 è l’associaziun s’occupada seriusamain da la promoziun da la generaziun giuvna da ballapedistas cun metter en funcziun l’emprim center da furmaziun per mattatschas a Huttwil (dapi il 2013 a Bienna).
Dunnas era en gremis da las instituziuns
Las qualificaziuns regularas da la squadra naziunala per las rundas finalas dals campiunadis mundials ed europeics han inizià il 2015 ina fasa da consolidaziun tant dal punct da vista sportiv sco er da la politica d’egualitad, augmentà l’interess da las medias e meglierà las pussaivladads da commerzialisaziun. Per l’emprima giada èn er dunnas daventadas commembras dals organs centrals da l’ASB, il 2020 en la direcziun (Tatjana Haenni) ed il 2024 en la suprastanza centrala.
Tranter il 2022 ed il 2024 han ins armonisà intginas premias per las squadras naziunalas dad umens e dunnas sco er las indemnisaziuns per las entradas generadas entaifer quests dus teams dals contracts da reclama. Il 2024 ha la squadra naziunala da dunnas cuntanschì a chaschun da gieus d’amicizia a Turitg novs records svizzers d’aspectaturas ed aspectaturs (bundant 14'000 resp. 17'000 persunas preschentas en il stadion).
Main publicum – main entradas – main sponsurs
Malgrà quests success è il ballape da dunnas restà ditg en in circul vizius economic: ils gieus da la pli auta liga, che vegnan emess dapi il 2020 da la televisiun svizra, suandavan mintgamai be paucs tschients fans en ils stadions. Ils bass dumbers d’aspectaturas ed aspectaturs manavan a pitschnas entradas da sponsoring e da vendita da bigliets e restrenschevan las pussaivladads da commerzialisaziun, limitond uschia il spazi d’agir finanzial e l’attenziun da vart dal public.
La mancanza da daners ha ultra da quai gì effects negativs sin l’infrastructura e las cundiziuns da trenar e da viagiar, quai ch’ha influenzà er la prestaziun ed il success. Anc adina gudogna la gronda part da las giugadras da professiun pauc e basegna daspera ina lavur pajada ubain absolva ina furmaziun.
Pitschens progress sa mussan dapi ils onns 2020 en la medischina da ballape ch’è ditg stada segnada, sco la medischina da sport en general, d’ina perspectiva masculina ed orientada al corp masculin, quai ch’augmentà tranter auter tar las giugadras la ristga da blessuras (metodas da trenament e d’equipament nunadattadas). Cun la Women’s Euro 2025, organisada da l’Uefa, èsi reussì a l’ASB da realisar per l’emprima giada en Svizra in’occurrenza gronda dal ballape da dunnas internaziunal; quella procura per bler’attenziun mediala e gida a dar ulteriur schlantsch al moviment dal ballape da mattatschas e dunnas.