Las emprimas partidas da differentas variantas dal ballape èn cumprovadas en Svizra a partir dals onns 1850 u il pli tard a partir dals onns 1860 al Lai da Genevra. Intginas funtaunas laschan schizunt supponer ch’igl ha dà talas activitads a Genevra gia en l’emprima mesadad dal tschientaner. Purtà il transfer cultural da la Gronda Britannia han oravant tut internats cun magistraglia e scolaras e scolars internaziunals tenor l’exempel da las public schools (scolas privatas), students e commerziants britannics en Svizra sco er Svizzers ch’avevan studegià en instituziuns da furmaziun britannicas. Ils onns 1870 èn sa furmads ils emprims clubs da ballape, oravant tut cun giugaders britannics. A partir dals onns 1880 han las scolas popularas e las scolas medias integrà il ballape en l’instrucziun da gimnastica dals mattatschs, però betg senza stuair cumbatter decennis a la lunga cunter resalvas da vart pedagogica. En las citads èn vegnids fundads adina dapli novs clubs, savens però tals da curta durada. L’onn 1895 èn dudesch clubs s’unids a l’Associaziun svizra da ballape (ASB; tranter il 1919 ed il 1958 Associaziun svizra da ballape e d’atletica, ASBA).
Emprim campiunadi svizzer
L’emprim campiunadi svizzer, anc inuffizial, ha gudagnà il 1898 il Grasshopper Club Zürich. L’onn proxim è l’Anglo-American Club Zürich, che sa cumponiva oravant tut da students da chemia anglosaxons da la Scola politecnica federala, daventà l’emprim campiun uffizial. A la sava dal 20avel tschientaner sa laschan fastizar ils emprims indizis d’ina cultura da fans sco laternas en las colurs dal club e festas da victoria. Als gieus da campiunadi vegnivan paucs tschients, en la fasa da final paucs millis aspectaturas ed aspectaturs. Suenter ch’igl avevan gì lieu a partir dal 1897 gieus tranter ina selecziun svizra (per gronda part cun giugaders da l’exteriur) e teams da l’exteriur vischin, ha la Svizra giugà il 1905 si’emprima partida internaziunala uffiziala. Giugà partidas internaziunalas e sa participads a turniers internaziunals èn er singuls clubs sco il FC Winterthur il 1909 ed il FC Zürich il 1911 a chaschun da la Sir Thomas Lipton Trophy a Turin.
Plinavant è la Svizra stada ina plattafurma per l’ulteriura derasaziun dal ballape dad umens: fundaturs da clubs da ballape svizzers e pioniers da l’exteriur ch’eran vegnids en contact cun il ballape en instituziuns da furmaziun svizras han gidà a render enconuschent il sport en l’Italia, la Frantscha, la Germania, la Spagna, la Russia, l’Europa dal Sidost, l’Africa dal Nord e la Brasilia. Uschia ha per exempel Hans Gamper da Winterthur fundà il 1899 il FC Barcelona e Walther Bensemann ch’era ì a scola a Montreux ha inizià plirs clubs en Germania e lantschà il 1920 il magazin da ballape Kicker. L’onn 1904 ha la Svizra fatg part dals set pajais da l’Europa continentala ch’han fundà la Federaziun internaziunala da ballape (Fifa). Quella ha dapi il 1932 sia sedia a Turitg e vegn presidiada dapi il 1998 da Svizzers (1998-2015 Joseph Blatter, dapi il 2016 Gianni Infantino). La Svizra tutga medemamain tar ils stadis fundaturs da l’Uniun da las associaziuns europeicas da ballape (Uefa). Quella è vegnida fundada il 1954 a Basilea, ha gì sia sedia ils onns 1959-1995 a Berna e dapi lura a Nyon ed è vegnida presidiada ils onns 1962-1972 dal Svizzer Gustav Wiederkehr.
Svilup rapid
En Svizra è il ballape dad umens sa fatg valair svelt en adina dapli regiuns geograficas e gruppas socialas. A l’entschatta dal tschientaner han ins fundà clubs da ballape er en regiuns ruralas. Il 1902 appartegnevan 26 clubs a l’associaziun naziunala, il 1914 eran quai gia 115 cun var 15'000 commembers. Fin il 1918 èn quasi tut las regiuns dal pajais stadas represchentadas en la liga superiura, cun excepziun da la Svizra dal Sid e dal Sidost (abstrahà dal FC Chiasso ch’ha giugà a partir dal 1914-1915 en la pli auta liga taliana). Medemamain ha il sport cuntanschì novas classas socialas, sa derasond da circuls commerzials ed academics en gruppas da la populaziun masculina adina pli vastas ed a partir da ca. 1900 er tar ils lavurants (associaziuns da lavurants). A l’Exposiziun naziunala dal 1914 han gì lieu plirs gieus da ballape; durant l’Emprima Guerra mundiala han las cumpetiziuns naziunalas ed internaziunalas cuntinuà ed il ballape è er vegnì integrà en il servetsch regular da l’armada.
«Fevra da ballape» tar la giuventetgna
En il tranterguerras è la giuventetgna masculina vegnida tschiffada d’ina «fevra da ballape» che circuls pedagogics han crititgà repetidamain. Il ballape da mattatschs nunorganisà sin vias, plazzas e prads, che sa lascha cumprovar a partir dals onns 1880, è s’augmentà, cumbain che las scolas propagavan il ballamaun sco alternativa. La popularitad dal sport è anc creschida supplementarmain, cur che la Svizra è vegnida il 1924 en il final dal turnier olimpic (Moviment olimpic). Il ballape organisà è medemamain sa sviluppà fitg ferm: il dumber da giugaders activs en l’ASBA è creschì fin il 1945 sin 80'000. Vitiers èn vegnidas activitads concurrentas en la Federaziun svizra dals lavurants per la gimnastica ed il sport (Satus), ch’ha realisà a partir dal 1921 agens campiunadis, en la Federaziun catolica svizra da gimnastica e da sport sco er en il Rotsport-Verband communistic da curta durada. Entaifer il sport d’interpresas (politica sociala d’interpresa) è il ballape, suenter cumenzaments regiunals en il tranterguerras, sa sviluppà a partir dal 1943 ad in campiunadi d’interpresas naziunal cun ina culminaziun l’entschatta dal suenterguerra. Ina part integrala da l’ASBA furmava er il ballape gidieu, represchentà tras las secziuns da ballape da diversas societads da gimnastica gidieuas, il FC Hakoah Zürich fundà il 1922 sco er dapi il 1950 tras ina selecziun svizra che sa participescha a turniers internaziunals dal moviment Maccabi.
Ballape daventa cultura da massa
Parallelamain a quests svilups è il ballape daventà part d’ina nova cultura da massa. Cun la fotografia da pressa, il radio, il Cineschurnal svizzer ed ina pressa da sport spezialisada è il sport vegnì medialisà pli e pli ed ils giugaders èn daventads purtaders da reclama. Ils onns 1922-1934 han ins construì dudesch stadions cun ina capacitad da mintgamai bundant 10'000 persunas. Il 1925 ha l’ASBA introducì sco segunda concurrenza naziunala il Swiss-Cup (pli tard Cuppa svizra); il 1931 han ins fundà ina liga naziunala per part cun giugaders da professiun. Il success tar il public, cun il qual ins aveva speculà, ha però mancà e da vart da differentas gruppas politicas e da sport è vegnida crititgada la professiunalisaziun. Betg il davos pervi da problems finanzials en divers clubs ha l’ASBA scumandà il 1941 dal tuttafatg il sport da professiun.
Euforia suenter campiunadi mundial dal 1938
La victoria da la squadra naziunala svizra cunter la «Gronda Germania» (naziunalsocialissem) al campiunadi mundial dal 1938 ha manà ad ina grond’euforia en tut il pajais e fatg dal ballape sco sport masculin in element da la Defensiun naziunala spiertala. A l’Exposiziun naziunala dal 1939 ha la squadra naziunala dà gieus represchentativs cunter selecziuns dals pajais vischins sco er in turnier da juniors internaziunal. Durant la Segunda Guerra mundiala han cuntinuà ils gieus sin plaun naziunal, fin il 1943 er sin plaun internaziunal. Buna accoglientscha tar il public han plinavant chattà las partidas tranter selecziuns d’unitads militaras. Fatg sensaziun han quatter gieus d’amicizia cunter la Germania il 1941 e 1942 en preschientscha da prominenza politica, militara e diplomatica dad omadus pajais.
A chaschun dals campiunadis mundials dal 1950 en la Brasilia e dal 1954 en l’agen pajais ha la squadra naziunala tuttavia anc mussà bunas prestaziuns; ma tut en tut ha il return al sport d’amaturs suenter il 1941, al qual è suandada la fin dals onns 1950 ina semiprofessiunalisaziun precauta, manà ad in declin dal ballape svizzer dad umens sin plaun internaziunal. Bain ha la simbiosa tranter il ballape e la televisiun procurà er qua per in stausch da commerzialisaziun, e la fin dals onns 1970 ha gì lieu la transiziun definitiva al ballape professiunal; ma en il decurs dals onns 1970 e 1980 n’èsi reussì a la squadra naziunala gnanc ina suletta giada da sa qualifitgar per ina runda finala d’in campiunadi mundial u europeic. Ed er en ils campiunadis europeics dals clubs, ch’èn sa sviluppads a partir dal 1955, èn las squadras svizras per ordinari vegnidas eliminadas prematuradamain (cun excepziun dals Young Boys e dal FC Zürich ch’han cuntanschì il 1959 resp. 1964 e 1977 il mezfinal da la Cuppa dals campiuns sco er dal Grasshopper Club ch’è arrivà il 1978 en il mezfinal da la Cuppa Uefa). A chaschun dals gieus dal campiunadi svizzer èn ils dumbers d’aspectaturas ed aspectaturs restads modests e l’infrastructura dals stadions n’è betg vegnida renovada commensuradamain.
Cultura da fans svizra sa sviluppa vinavant
Malgrà quai è la cultura da fans svizra sa sviluppada vinavant cun surpigliar elements da quella britannica sco il chantar en ils stadions ed ils clubs da fans e gruppas da sponsoring da diversas squadras. Durant il final da la Cuppa svizra il 1951 hai dà tumults tranter ils aspectaturs ed a partir da la fin dals onns 1960 èn s’augmentads ils incaps cun pirotecnica (materials explosivs) e cun parts dal public ch’èn curridas sin il champ; en consequenza da quai è il champ separà dapi ils onns 1970 cun ina saiv. L’unda internaziunala dal hooliganissem, per part cun influenzas da la dretga extrema, ha cuntanschì il proxim decenni la Svizra.
La vieuta sociala dal suenterguerra è er sa manifestada en il ballape en furma da numerus clubs d’immigrants ch’èn vegnids fundads en consequenza da la ferma immigraziun durant la conjunctura auta. Ils onns da fundaziun dals singuls clubs lubeschan da reconstruir il svilup cronologic da l’immigraziun dals differents pajais e da las differentas regiuns dal mund. Quest process cuntinuescha en il 21avel tschientaner, uschia che quasi in terz dals clubs en las regiuns urbanas è vegnì fundà da migrants. Vers il 1970 è ultra da quai s’etablì il ballape da dunnas.
Stausch da commerzialisaziun ils onns 1990
Confurm al trend internaziunal ha er il ballape svizzer dad umens fatg ils onns 1990 in ulteriur stausch da commerzialisaziun. A medem temp èn sa meglieradas las prestaziuns da la squadra naziunala ch’ha pudì sa qualifitgar il 1994 per l’emprima giada dapi il 1966 per la runda finala dal campiunadi mundial ed è sa participada silsuenter regularmain a campiunadis mundials ed europeics. Giugaders-clav èn savens stads ballapedists cun biografia da migraziun (esters), ils quals èn daventads in simbol per ina politica d’integraziun reussida. Intgins clubs èn sa transfurmads en societads anonimas. Ils budgets annuals èn per part creschids l’entschatta dal 21avel tschientaner a passa 60 milliuns francs, ma a medem temp èn s’augmentads ils problems economics pervi da summas da transfer excessivas, pajas da giugaders exorbitantas e speculaziuns finanzialas ch’han culminà en ils concurs spectaculars da clubs cun ritga tradiziun sco Servette il 2005 e Neuchâtel Xamax il 2012.
En vista al campiunadi europeic 2008, organisà communablamain da la Svizra e da l’Austria, èn ils stadions vegnids renovads a moda cumplessiva. La cultura internaziunala dals ultras che sustegnan l’agen team cun coreografias elavuradas e crititgeschan la commerzialisaziun ed il sragischament local dal ballape, è er sa manifestada en ils stadions svizzers a partir dals onns 1990. A medem temp èn ils problems cun hooligans restads actuals ed han culminà en excess da violenza a Basilea il 2006 ed a Turitg il 2011 sco er en il scandal pervi da fans da Lucerna antisemitics a Son Gagl il 2015.
Associaziun da ballape – la pli gronda associaziun da sport en Svizra
Cun 325'000 commembers e commembras (12% dunnas) era l’ASB il 2022 la pli gronda associaziun da sport en Svizra. Perditga da la popularitad dal sport da balla dat ultra da quai il fatg che diversas gruppas d’interess s’organiseschan er ordaifer las structuras da las associaziuns e realiseschan per part atgnas concurrenzas internaziunalas. Tranter auter ils turniers da ballape LGBT+ a chaschun dals Eurogames il 2000 a Turitg ed il 2023 a Berna ubain l’Europeada, il turnier da ballape per minoritads linguisticas, ch’ha gì lieu l’emprima giada l’onn 2008 en il Grischun.